چكیده‌

نیاز به‌آموزش‌ از نیازهای‌ مهم‌ و ضروری‌ بشر بوده‌ و هست‌ و مدارس‌ نقش‌ حیاتی‌ درپاسخ‌گویی‌ به‌این‌ نیاز دارند. یكی‌ از مهم‌ترین‌ عوامل‌ مؤثر بر یادگیری‌، محیط كلاس‌ است‌.معلمان‌ باید از موانع‌ و مشكلات‌ آموزشی‌ در محیط كلاس‌ جلوگیری‌ نمایند و بتوانند یك‌محیط شاد و خلاق‌ برای‌ یادگیری‌ و تعامل‌ اجتماعی‌ فراهم‌ نمایند. آنان‌ باید مشخص‌ كنند كه‌چگونه‌ در كلاس‌ راهنمایی‌هایی‌ را ارائه‌ دهند و از اطلاعات‌ چگونه‌ استفاده‌ كنند. در كلاس‌برای‌ بهینه‌سازی‌ استفاده‌ از زمان‌، جهت‌ یادگیری‌ دانش‌آموزان‌ باید از بین‌ تعداد بسیار زیادی‌از راهبردهای‌ آموزشی‌ و مدیریتی‌، راهبردهایی‌ را انتخاب‌ كرد كه‌ بتواند بهتر به‌نتیجه‌ برسد.

البته‌ اگر آموزش‌ اثربخشی‌ در كار نباشد، هیچ‌ یك‌ از مهارت‌های‌ مدیریت‌ كلاس‌ به‌جایی‌نخواهد رسید ولی‌ این‌ مطلب‌ به‌این‌ معنی‌ نیست‌ كه‌ آموزش‌ مناسب‌ به‌واقع‌ از بروز همه‌ی‌مشكلات‌ مربوط به‌مدیریت‌ كلاس‌ پیشگیری‌ خواهد كرد. حتی‌ معلمان‌ با تجربه‌ و با كارایی‌بالا نیز باید راهبردهای‌ مناسب‌ مدیریت‌ كلاس‌ را بدانند تا در جریان‌ >یادگیری‌< وقفه‌ و خللی‌ایجاد نگردد.

موضوع‌ مدیریت‌ كلاس‌ از دیرباز به‌مثابه‌ پیچیده‌ترین‌ موضوع‌ شناخته‌ شده‌ است‌ وهمواره‌ با مشكلات‌ و موانعی‌ روبرو بوده‌ است‌. در این‌ مقاله‌ سعی‌ شد پس‌ از تعریف‌های‌مدیریت‌ كلاس‌، مطالب‌ گوناگونی‌ مرتبط با موضوع‌ مورد بحث‌ قرار گیرد. مطالبی‌ نظیراهداف‌ عمده‌ی‌ مدیریت‌ كلاس‌، عناصر مؤثر بر مدیریت‌ كلاس‌، موانع‌ و مشكلات‌ مدیریت‌كلاس‌، دانش‌آموزان‌ مسأله‌دار و مدیریت‌ كلاس‌، معلم‌ و مدیریت‌ كلاس‌ و در پایان‌ با توجه‌به‌موضوع‌های‌ مطرح‌ شده‌، راهبردهایی‌ جهت‌ مدیریت‌ مؤثر كلاس‌ درس‌ ارائه‌ شد و بانتیجه‌گیری‌ از بحث‌، جمع‌بندی‌ كلی‌ از مدیریت‌ كلاس‌، موانع‌ و راهبردهای‌ آن‌ به‌دست‌ آمد.

مقدمه‌

پیشرفت‌ هر جامعه‌ به‌چگونگی‌ كیفیت‌ آموزش‌ و پرورش‌ آن‌ جامعه‌ بستگی‌ دارد.كلاس‌، مركزی‌ برای‌ نظام‌ پویای‌ تعامل‌ انسان‌ است‌. هر روز هزاران‌ رفتار كلامی‌ وغیركلامی‌به‌طورفردی‌وجمعی‌در كلاس‌اتفاق‌می‌افتدكه‌در جای‌ خود قابل‌ تأمل‌ است‌.

فنون‌ مدیریت‌ كلاس‌ به‌وسیله‌ی‌ عوامل‌ مشخص‌كننده‌ی‌ موقعیت‌ معلم‌ ودانش‌آموز اندازه‌گیری‌ می‌شوند و نگرش‌های‌ دانش‌آموزان‌ در كلاس‌ رسمی‌ و رشدآنان‌ با مهارت‌های‌ مدیریتی‌ معلم‌ در كلاس‌ توسعه‌ می‌یابد.

مدیریت‌ كلاس‌ اولین‌ سطح‌ مدیریت‌ آموزشی‌ است‌ و پایه‌ی‌ سطوح‌ بالاتر مدیریت‌یعنی‌ مدیریت‌ مدرسه‌، مدیریت‌ ناحیه‌ و مدیریت‌ كل‌ نظام‌ آموزش‌ و پرروش‌ محسوب‌می‌شود و در شكل‌ دادن‌ به‌ساختار آموزش‌ و فرایند تدریس‌ و ساخت‌ شخصیت‌ وروند ذهنی‌، عاطفی‌، آموزشی‌ و تربیتی‌ دانش‌آموزان‌ نقش‌ اساسی‌ دارد (صباغیان‌،1380).

گرچه‌ كارایی‌ معلم‌ براساس‌ نگرش‌، نیات‌ و شخصیت‌ از یك‌ سو و همه‌ جانبه‌ بودن‌او بر اساس‌ مهارت‌ در توانمندسازی‌ دانش‌آموزان‌ از سوی‌ دیگر سنگ‌ بنای‌ مدیریت‌كلاس‌ درس‌ است‌، اما معلم‌ به‌مهارت‌ها و فنونی‌ سازمان‌ دهنده‌ نیاز دارد تا شرایطبهینه‌ای‌ را برای‌ تحقق‌ یادگیری‌ خلق‌ كند (تاج‌الدین‌، 1382).

پس‌ بسیار شایسته‌ است‌ كه‌ مدیریت‌ كلاس‌ و اهم‌ مطالب‌ مربوط به‌آن‌ بررسی‌ شده‌و موانع‌ و مشكلات‌ مدیریت‌ مؤثر بررسی‌ شده‌ و راهبردهایی‌ جهت‌ مقابله‌ و رفع‌ موانع‌مدیریت‌ كلاس‌ تحلیل‌ و ارائه‌ گردد تا بتوانیم‌ با به‌كارگیری‌ راهبردها بر مشكلات‌ فائق‌آمده‌ و محیط كلاس‌ را به‌محیطی‌ جذاب‌، شاد و مثبت‌ جهت‌ حداكثر تعامل‌  ویادگیری‌ تبدیل‌ كنیم‌.

تعاریفی‌ از مدیریت‌ كلاس‌(82(

موضوع‌ مدیریت‌ در كلاس‌ درس‌ یكی‌ از مباحثی‌ است‌ كه‌ در ارتقای‌ كیفی‌ نظام‌آموزش‌ و پرورش‌ تأثیر به‌سزایی‌ دارد. پیش‌ از بیان‌ تعریف‌های‌ مدیریت‌ كلاس‌، بهتراست‌ چند تعریف‌ از مدیریت‌ بیان‌ شود.

پرداختچی‌ (1372) مدیریت‌ را كار كردن‌ با افراد و به‌وسیله‌ افراد و گروه‌ها برای‌تحقق‌ اهداف‌ سازمانی‌ بیان‌ می‌كند. چنان‌چه‌ بخواهیم‌ این‌ تعریف‌ را به‌مدیریت‌كلاس‌ مربوط سازیم‌، در این‌ تعریف‌ اهمیت‌ مشاركت‌ معلم‌ به‌عنوان‌ رهبر و راهنمای‌دانش‌آموزان‌ بیشتر ملحوظ است‌. او هم‌چنین‌ مدیریت‌ را مجموعه‌ی‌ فرایندهایی‌می‌داند كه‌ از طریق‌ آنها منابع‌ انسانی‌ و مادی‌ مناسب‌ و مورد نیاز فراهم‌ می‌گردد و ازطریق‌ نفوذ به‌رفتار و افراد در جهت‌ تحقق‌ اهداف‌ سازمان‌ اثربخش‌ می‌گردد. در این‌تعریف‌ استفاده‌ بهینه‌ از ابزار و وسایل‌ كمك‌ آموزشی‌ در جهت‌ رشد یادگیری‌ كه‌ هدف‌اصلی‌ مدرسه‌ و كلاس‌ درس‌ است‌ تحقق‌ می‌یابد.

صفوی‌ (1372) مدیریت‌ كلاس‌ درس‌ را >رهبری‌ كردن‌ امور كلاس‌ درس‌ از طریق‌:تنظیم‌ برنامه‌ی‌ درسی‌، سازماندهی‌ مراحل‌ كار و منابع‌، سازماندهی‌ محیط به‌منظوربالا بردن‌ كارایی‌، نظارت‌ بر پیشرفت‌ دانش‌آموزان‌ و پیش‌بینی‌ مسایل‌ بالقوه‌< می‌داند.

رئوفی‌ (1377) مدیریت‌ كلاس‌ درس‌ را این‌گونه‌ تعریف‌ می‌كند: >مدیریت‌ كلاس‌عبارت‌ است‌ از هنر به‌كاربردن‌ دانش‌ تخصصی‌ و بهره‌گیری‌ از مهارت‌های‌ كلاسداری‌در هدایت‌ دانش‌آموزان‌ به‌سوی‌ اهداف‌ مطلوب‌ مورد نیاز دانش‌آموزان‌ و جامعه‌<.

مدیریت‌ كلاس‌ كلیه‌ی‌ تصمیم‌گیری‌ها و اعمالی‌ را كه‌ برای‌ نظم‌ دادن‌ به‌كلاس‌ لازم‌است‌ و تحت‌ عنوان‌ انضباط(83) مطرح‌ می‌شود، شامل‌ می‌گردد. منظور از این‌گونه‌ نظم‌،مدیریت‌، نگهداری‌ و یا فراهم‌ كردن‌ محیطی‌ است‌ كه‌ در آن‌ یادگیری‌ صحیح‌ همراه‌ باكاهش‌ مسایل‌ و مشكلات‌ برای‌ دانش‌آموزان‌ انجام‌ می‌شود (گینات‌، 1973، ترجمه‌سرتیپی‌ 1371، ص‌ 305).

به‌نظر اسكریونر(84) (1994) مدیریت‌ كلاس‌ درس‌ به‌مفهوم‌ >ایجاد شرایط لازم‌برای‌ تحقق‌ یادگیری‌ است‌.< بر این‌ اساس‌ می‌توان‌ نتیجه‌ گرفت‌ كه‌ مهارت‌های‌مدیریت‌ كلاس‌ درس‌ سنگ‌ بنای‌ كل‌ موفقیت‌ در تدریس‌ است‌.

اهداف‌ عمده‌ی‌ مدیریت‌ كلاس‌ درس‌

روش‌ معلم‌ در مدیریت‌ كلاس‌ براساس‌ جهت‌گیری‌های‌ انسانی‌ در محیط كلاس‌است‌. معلم‌ باید به‌دانش‌آموزان‌ به‌عنوان‌ افراد مجزا و مستقل‌ نگاه‌ كند و راه‌های‌مناسب‌ برای‌ پذیرش‌ و اجرای‌ رفتاری‌ خاص‌ را در هر دانش‌آموز پیدا نماید.

از نظر بیكرووستراپ‌(85) (2000)، اهداف‌ عمده‌ی‌ مدیریت‌ كلاس‌ درس‌ شامل‌موارد زیر است‌:

1 - برنامه‌ریزی‌ درسی‌ بر پایه‌ی‌ آمیزه‌ای‌ از تنوع‌ و هدف‌

2 - ارائه‌ی‌ دستورالعمل‌های‌ شفاف‌ به‌دانش‌آموزان‌ در مورد فعالیت‌های‌ درسی‌

3 - هدایت‌ و نظارت‌ بر یادگیری‌ و فعالیت‌های‌ دانش‌آموزان‌

4 - بكارگیری‌ ابزارهای‌ آموزشی‌ و منابع‌ یادگیری‌ و تدریس‌

5 - حركت‌ منطقی‌ از یك‌ مرحله‌ از تدریس‌ به‌مرحله‌ دیگری‌ از تدریس‌

6 - زمان‌بندی‌ فعالیت‌های‌ كلاسی‌ و ایجاد توازن‌ در آنها

7 - شروع‌ و خاتمه‌ هدفمند درس‌

پس‌ دیده‌ می‌شود اصطلاح‌ مدیریت‌ كلاس‌ با اصطلاح‌ نظم‌ و انضباط معادل‌ نبوده‌و مدیریت‌ كلاس‌ را می‌توان‌ مجموعه‌ای‌ از برنامه‌ریزی‌ها و اقداماتی‌ دانست‌ كه‌ معلم‌برای‌ اطمینان‌ یافتن‌ از اثربخشی‌ و كارایی‌ یادگیری‌ در كلاس‌ انجام‌ می‌دهد معلمانی‌كه‌ در امر مدیریت‌ كلاس‌ موفق‌ هستند نظم‌ و انضباط را در جایگاه‌ مناسب‌ آن‌ در كل‌صحنه‌ی‌ آموزش‌ قرار می‌دهند. با اجرای‌ طرح‌ها و برنامه‌های‌ مدیریت‌ كلاس‌ معلم‌ نه‌تنها امیدوار است‌ كه‌ میزان‌ یادگیری‌ دانش‌آموزان‌ فزونی‌ یابد، بلكه‌ هم‌چنین‌ به‌آنان‌كمك‌ می‌كند كه‌ متوجه‌ی‌ رفتار خود باشند و آن‌را اصلاح‌ نمایند (صیامی‌، 1380). 

عناصر مؤثر بر مدیریت‌ كلاس‌

در مدیریت‌ كلاس‌ عوامل‌ و عناصر گوناگونی‌ دخیل‌ هستند. مدیریت‌ كلاس‌ شامل‌روش‌های‌ عادی‌ مدیریتی‌، آموزشی‌ و رفتارهای‌ تعاملی‌ كلاس‌ و عناصر دیگری‌ است‌.بختیار نصرآبادی‌ و نوروزی‌ (1382) روی‌ شش‌ عنصر راه‌بردی‌ مؤثر به‌شرح‌ زیرتأكید دارند:

1 - برنامه‌ریزی‌: معلمانی‌ كه‌ برنامه‌ریزی‌ می‌كنند انتظارات‌ خود را به‌دانش‌آموزان‌منتقل‌ می‌نمایند در نتیجه‌ پیشرفت‌ علمی‌ و یادگیری‌ آنان‌را بالاتر می‌برند.

2 - وضع‌ قوانینی‌ ساده‌ و مؤثر: هدف‌ قوانین‌ مدرسه‌ و كلاس‌ افزایش‌ پیشرفت‌اجتماعی‌ و علمی‌ دانش‌آموزان‌ است‌ (كانجلوسی‌(86)، 1990). معلمانی‌ كه‌ مدیرانی‌مؤثر به‌حساب‌ می‌آیند به‌فراگیرانشان‌ یاد می‌دهند كه‌ چطور به‌قوانین‌ عمل‌ كنند وعمل‌ به‌آن‌را ادامه‌ دهند. در قوانین‌ كلاسی‌ كارهای‌ عادی‌ كلاس‌ سازمان‌دهی‌ می‌شود.سادگی‌ در فهم‌ و عمل‌ به‌قوانین‌ مؤثر است‌.

3 - بازخورد مثبت‌ در آغاز كار: معلمان‌ موفق‌ شیوه‌های‌ تدریس‌ و كنترل‌ كلاس‌ رادر آغاز سال‌ تحصیلی‌ با دانش‌ آموزانشان‌ به‌بحث‌ و تبادل‌ نظر می‌گذراند وفرصت‌هایی‌ را فراهم‌ می‌كنند تا دانش‌آموزان‌ قوانین‌ را با سؤال‌ در مورد آنها خوب‌بفهمند (لومباردی‌(87)، 1992، تاوبر(88)، 1990(

4 - جهت‌دهی‌ روشن‌ و واضح‌ و مثبت‌: اگرچه‌ جهت‌دهی‌های‌ آموزشی‌ یاروش‌های‌ كلاسی‌ باید مختصر و واضح‌ باشند، ولی‌ با توجه‌ به‌اهمیت‌ جهت‌دهی‌ها،آنها باید مثبت‌ باشند. جهت‌دهی‌های‌ منفی‌ باعث‌ ایجاد روحیه‌ی‌ شكست‌ در دانش‌آموزان‌ می‌شود.

5 - تصویرسازی‌ سازمان‌دهی‌ و كنترل‌ كلاس‌: معلمان‌ مؤثر، رفتار دانش‌آموزان‌ رادر كلاس‌ درس‌ خود به‌تصویر می‌كشند. آنان‌ به‌هر دانش‌ آموزی‌ مسؤولیتی‌ برای‌انجام‌ كار در خلال‌ فعالیت‌ یادگیری‌ ارائه‌ می‌دهند و سپس‌ تصویری‌ برای‌ آن‌ چه‌ كه‌دانش‌آموز باید عملا انجام‌ دهد به‌وجود می‌آورند.

6 - ثبت‌ نمره‌ها وامتیازها: هر معلمی‌ وظیفه‌ی‌ ثبت‌ نمره‌ها، میزان‌ حضور ومشاركت‌ در كلاس‌، مسایل‌ مربوط به‌انضباط و ثبت‌ دیگر جنبه‌های‌ كلاس‌ را بر عهده‌دارد و برای‌ منصف‌ بودن‌، منطقی‌ بودن‌ و با ثبات‌ بودن‌، نیازمند به‌یك‌ روش‌ منظم‌برای‌ ثبت‌ و نگهداری‌ اطلاعات‌ و نمره‌ها است‌.

مرعشی‌ (1371) در مورد اداره‌ی‌ كلاس‌ و عوامل‌ مؤثر در آن‌ در یكی‌ از مقاله‌های‌خود می‌نویسد: اداره‌ی‌ كلاس‌ با محیط و موقعیت‌ كلاس‌ ارتباط دارد. موقعیت‌هاعبارتند از هدف‌های‌ آموزشی‌، رفتار معلم‌، مشاركت‌ شاگردان‌، زمان‌ درس‌، عده‌ی‌دانش‌آموزان‌، وسایل‌ و فضای‌ كلاس‌ و مانند آنها. وی‌ هم‌چنین‌ مسایل‌، عوامل‌ وابزارهای‌ مدیریت‌ و سازمان‌ كلاس‌ درس‌ را به‌هفت‌ بخش‌ زیر تقسیم‌بندی‌ می‌كند:

1 - مدیریت‌ و سازماندهی‌ كلاس‌ درس‌

2 - عوامل‌ مؤثر در مدیریت‌ و سازماندهی‌ كلاس‌

3 - مسایل‌ و مشكلات‌ مدیریت‌ كلاس‌

4 - برنامه‌های‌ درسی‌ و سازماندهی‌ فعالیت‌ها

5 - نظم‌ وانضباط

6 - تشویق‌ و تنبیه‌

7 - ارزشیابی‌

موانع‌ و مشكلات‌ مدیریت‌ كلاس‌:

در مدیریت‌ كلاس‌ با شرایط اقلیمی‌، جغرافیایی‌ و شرایط كمی‌ و كیفی‌ واستانداردهای‌ متفاوت‌ و ضوابط موجود و جو كلاس‌، موانع‌ و مشكلات‌ مدیریتی‌مختلفی‌ در كلاس‌ ایجاد می‌شود. البته‌ ابتدا باید تعریف‌ روشن‌ از موانع‌ و مشكلات‌مدیریت‌ كلاس‌ داشته‌ باشیم‌. منظور ما از مشكلات‌ مدیریتی‌ هرگونه‌ موقعیتی‌ است‌ كه‌محیط یادگیری‌ را مختل‌ می‌كند و یا موجب‌ حواس‌پرتی‌ دانش‌آموزان‌ و یا معلم‌می‌شود.

صیامی‌ (1380) به‌نقل‌ از كیندزواتر(89) (1978) منشأ رفتارهایی‌ كه‌ معلمان‌ آنها رامشكلات‌ مدیریتی‌ تلقی‌ می‌كنند را خود معلمان‌، مشكلات‌ عاطفی‌ دانش‌آموزان‌ ورفتارهای‌ غیرعمدی‌ و ناپایدار دانش‌آموزان‌ بیان‌ می‌كند.

فرانسیس‌ (1975) چهار منبع‌ اصطكاك‌ را با عنوان‌ سر و صدا، وسایل‌، تحرك‌ و پچ‌پچ‌ توصیف‌ كرده‌ است‌. هیچ‌یك‌ از این‌ منابع‌ به‌تنهایی‌ برای‌ اقتدار معلم‌ مشكل‌ مهمی‌محسوب‌ نمی‌شود ولی‌ چنان‌چه‌ هر یك‌ از آنها به‌شكلی‌ نادرست‌ اداره‌ شود، می‌توانداز تحریكی‌ جزیی‌ به‌صورت‌ برخوردی‌ مهم‌ ظاهر شود (صباغیان‌، 1380).

مطالعات‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ اغلب‌ 30 درصد یا بیشتر زمان‌ آموزشی‌ در هر روزبه‌صورت‌ پیش‌بینی‌ شده‌ و یا پیش‌بینی‌ نشده‌ از بین‌ می‌رود و از دست‌ دادن‌ زمان‌ به‌هرعلتی‌ كه‌ باشد تأثیر منفی‌ بر پیشرفت‌ علمی‌ فراگیران‌ می‌گذارد و شرایطی‌ را برای‌مشكلات‌ رفتاری‌ دانش‌آموزان‌ ایجاد می‌كند (اورتسون‌ و هاریس‌(90)، 1992(

وقفه‌های‌ هنگام‌ راهنمایی‌های‌ معلم‌ قبل‌ و بعد از یك‌ بخش‌ آموزشی‌، دلیل‌ اكثرمشكلات‌ مدیریتی‌ كلاس‌ و از دست‌ دادن‌ فرصت‌هاست‌. در طول‌ كار روزانه‌اتفاق‌های‌ پیش‌بینی‌ نشده‌ زیادی‌ روی‌ می‌دهند كه‌ این‌ وقایع‌ ممكن‌ است‌ به‌وسیله‌ی‌دانش‌آموزان‌، مربیان‌ مدرسه‌ و مشاهده‌كنندگان‌ آغاز شود.

هر كلاسی‌ دارای‌ زنجیره‌ای‌ از خصوصیت‌ها است‌ كه‌ در مقایسه‌ با كلاس‌های‌دیگر و با شخصیت‌ و شیوه‌ی‌ كار معلم‌ فضای‌ مربوط به‌خود را به‌وجود می‌آورد.برخی‌ از ویژگی‌ها را در تمام‌ كلاس‌ها می‌توان‌ یافت‌ و لازم‌ است‌ آنها را در حرفه‌ی‌معلمی‌ و اداره‌ی‌ كلاس‌ مورد توجه‌ قرار داد. (زمانی‌، 1379) به‌نقل‌ از دویل‌(91)(1979) این‌ ویژگی‌ها را چنین‌ توصیف‌ می‌كند:

1 - كلاس‌ محیطی‌ چند بعدی‌ است‌.

2 - بسیاری‌ از حوادث‌ كلاس‌ به‌صورت‌ هم‌زمان‌ روی‌ می‌دهد.

3 - حوادث‌ كلاسی‌ نه‌ تنها چند بعدی‌ و هم‌زمان‌ است‌، بلكه‌ هر كدام‌ از آنهابه‌لحظه‌ای‌ خاص‌ مربوط می‌شود. به‌عبارت‌ دیگر اكثر اتفاق‌هایی‌ كه‌ با هم‌ در كلاس‌روی‌ می‌دهد، نیاز به‌عكس‌العمل‌ آنی‌ و لحظه‌ای‌ معلم‌ دارد.

4 - علاوه‌ بر آنی‌ بودن‌، چند بعدی‌ بودن‌ و هم‌زمان‌ بودن‌ فعالیت‌ها، مهم‌ترین‌ویژگی‌ هر كلاس‌ این‌ است‌ كه‌ جریان‌ فعالیت‌ها در كلاس‌ بسیار غیرقابل‌ پیش‌بینی‌است‌. اداره‌ كردن‌ چنین‌ محیطی‌ نیازمند تصمیمات‌ آنی‌، سریع‌ و مداوم‌ است‌ وبه‌مهارت‌های‌ خاص‌ مدیریتی‌ نیاز دارد.

 

دانش‌آموزان‌ مسأله‌دار و مدیریت‌ كلاس‌

در واقع‌ بسیاری‌  از معلمان‌ نمی‌دانند وقتی‌ شاگردانشان‌ با احساسات‌ یا مسایلی‌روبرو می‌شوند، چه‌ باید بكنند. به‌روی‌ خودشان‌ نیاورند و امیدوار باشند مسأله‌خودش‌ حل‌ شود؟ به‌دانش‌آموز بگویند مشكلات‌ آنان‌ به‌كلاس‌ ربطی‌ ندارد؟دانش‌آموز را نزد مشاور مدرسه‌ بفرستند؟ رفتار وی‌ را با تهدید و تنبیه‌ سركوب‌ كنند؟و...

به‌طور یقین‌ مسایل‌ دانش‌آموزان‌ نمی‌تواند در خانه‌ بماند. شك‌ نیست‌ كه‌ آنان‌ رابه‌مدرسه‌ می‌آورند و وقتی‌ به‌مدرسه‌ آورده‌ شد، به‌طور جدی‌ مخل‌ فرآیند یادگیری‌است‌ و گاهی‌ حتی‌ در عمل‌ یادگیری‌ را غیرممكن‌ می‌سازد. وقتی‌ دانش‌آموزان‌ گرفتاراحساسات‌ شدید یا غم‌ و غصه‌ می‌گردند، چون‌ امنیت‌ آنان‌ به‌مخاطره‌ افتاده‌ واحتیاجات‌ جسمی‌شان‌ اغنا نشده‌ یا فكر می‌كنند كنار گذاشته‌ شده‌اند و ارزشی‌ ندارندیا مورد محبت‌ نیستند، قدرت‌ انجام‌ كارهای‌ مدرسه‌شان‌ نقصان‌ می‌یابد. در این‌اوقات‌ به‌اجبار سعی‌ معلم‌ در تدریس‌ كم‌ و بیش‌ به‌بن‌بست‌ می‌رسد و حتی‌ شاید عقیم‌بماند.

تلاش‌ برای‌ شناخت‌ منشأ رفتارهای‌ ناشایست‌ دانش‌آموزان‌ شایان‌ توجه‌ است‌. باآگاهی‌ از منشأ این‌گونه‌ رفتارها است‌ كه‌ می‌توان‌ برای‌ شناخت‌ علل‌ آنها اقدامات‌مناسب‌ به‌عمل‌ آورد.

هر معلمی‌ باید از شیوه‌های‌ گوناگون‌ مقابله‌ با مشكلات‌ مدیریت‌ كلاس‌ آگاهی‌ كامل‌داشته‌ باشد. به‌هنگام‌ تعیین‌ خط مشی‌ مقابله‌ با مشكلات‌ مدیریت‌ كلاس‌ باید هدف‌اصلی‌ خود را مشخص‌ كند و از خود بپرسد كه‌ اقدامات‌ او تا چه‌ حد در رسیدن‌ به‌آن‌هدف‌ مؤثر خواهند بود.

كیندزواتر، (1978) یادآوری‌ می‌كند كه‌ معلمان‌ می‌توانند با بیان‌ انتظارات‌ خود دراولین‌ روزهای‌ آغاز سال‌ تحصیلی‌ و یا در اولین‌ جلسه‌ی‌ كلاس‌ درس‌، به‌بهترین‌ شكلی‌با مشكلات‌ عاطفی‌ دانش‌آموزان‌ روبرو شوند. البته‌ معلم‌ باید انتظارات‌ خود را درقالب‌ جملات‌ مثبت‌ و محبت‌آمیز بیان‌ كند تا دانش‌آموزان‌ دریابند كه‌ این‌ انتظارات‌ماهیت‌ تنبیهی‌ ندارند بلكه‌ بخشی‌ از مقررات‌ عادی‌ یك‌ كلاس‌ هستند. هوارد(92)،(1974) تأكید كرده‌ است‌ كه‌ معلمان‌ هرگز نباید به‌منظور تقویت‌ نظم‌ و انضباط دركلاس‌ به‌تهدید متوسل‌ شوند. هم‌چنین‌ او معتقد است‌ كه‌ معلمان‌ باید در جلو كلاس‌ ازجر و بحث‌ كردن‌ با دانش‌آموزان‌ اجتناب‌ كنند (صیامی‌، 1380).

خانه‌ و محیطهای‌ خارج‌ از مدرسه‌ تأثیر عمده‌ای‌ روی‌ دانش‌آموزان‌ و در نتیجه‌مشكلات‌ كلاس‌ درس‌ و مختل‌ كردن‌ فعالیت‌های‌ یادگیری‌ دارند (تابر، به‌نقل‌ از سركارآرانی‌، 1379) معتقد است‌ ما به‌عنوان‌ معلم‌ در مورد این‌ عوامل‌ كار زیادی‌ نمی‌توانیم‌انجام‌ دهیم‌. ما می‌توانیم‌ آن‌ سلسله‌ عوامل‌ درون‌ مدرسه‌ را كه‌ سبب‌ تمایل‌ دانش‌آموزبه‌یادگیری‌ می‌شوند، مورد بحث‌ قرار دهیم‌. وی‌ به‌پیش‌نهادهایی‌ در این‌ خصوص‌اشاره‌ می‌كند كه‌ در زیر، چند مورد از آنها آورده‌ شده‌ است‌.

توجه‌ داشتن‌ به‌دانش‌آموزان‌، محیط كلاس‌ را به‌نحو مطلوبی‌ سازماندهی‌ كردن‌، درصورت‌ امكان‌ برخی‌ از رفتارهای‌ ناشایست‌ را نادیده‌ گرفتن‌، به‌دانش‌آموزان‌ در یافتن‌راه‌ حل‌ مشكلاتشان‌ كمك‌ كردن‌، بدرفتاری‌ دانش‌آموزان‌ را به‌خود ارتباط ندادن‌، ازتجارب‌ همكاران‌ بهره‌ گرفتن‌، به‌دانش‌آموزان‌ مسؤولیت‌هایی‌ در حد توانشان‌واگذاركردن‌، بدون‌ ایجاد تشویق‌ یا احساس‌ تنبیه‌ در دانش‌آموز، او را با یكی‌ ازدانش‌آموزان‌ كلاس‌ دیگر جابه‌جا كردن‌ و...

تفاوت‌های‌ فردی‌ دانش‌آموزان‌ و مسایل‌ و مشكلاتشان‌ سبب‌ می‌شود كه‌ در هنگام‌بروز، با این‌ دانش‌آموزان‌ متناسب‌ با مقتضیات‌ زمانی‌ و شرایط و روحیه‌ی‌ افراد و جوكلاس‌ راهكاری‌ مناسبی‌ به‌كار برد و رویكرد مناسبی‌ جهت‌ حل‌ مشكل‌ اتخاذ كرد.

 

معلم‌ و مدیریت‌ كلاس‌

وظیفه‌ی‌ معلم‌ ساختن‌ فرمول‌هایی‌ برای‌ مدیریت‌ كلاس‌ است‌. روش‌ تدریس‌ وفلسفه‌ای‌ كه‌ براساس‌ آن‌ آموزش‌ می‌دهد بر نحوه‌ی‌ مدیریت‌ كلاس‌ مؤثر است‌ ونحوه‌ی‌ مدیریت‌ كلاس‌ نیز بر روش‌ تدریس‌ مؤثر بوده‌ و تجارب‌ موفقیت‌آمیز كلاس‌ رابالا خواهد برد. همان‌طور كه‌ اكثر معلمان‌ موفق‌  و كارآزموده‌ از روش‌های‌ آزمایش‌شده‌ و موفق‌ استفاده‌ می‌كنند.

وظیفه‌ی‌ معلمی‌ روز به‌روز پیچیده‌تر می‌شود، مرعشی‌ (1371) در یكی‌ ازمقاله‌های‌ خود می‌نویسد: در دنیای‌ كنونی‌ نقش‌ معلم‌ از امر كننده‌ یا ارباب‌ وتلقین‌كننده‌ی‌ دانش‌ به‌تدریج‌ به‌سوی‌ رهبری‌ و مدیریت‌ برنامه‌ریزی‌ شده‌ تغییركرده‌است‌. نقش‌ جدید معلم‌ اهمیت‌ آموزش‌ مدیریت‌ كلاس‌ درس‌ را روشن‌تر می‌كند.اكنون‌ معلم‌ خوب‌ یعنی‌ یك‌ روان‌شناس‌، یك‌ جامعه‌شناس‌، یك‌ كارشناس‌ علوم‌تربیتی‌ و سرانجام‌ یك‌ مدیر آموزشی‌ است‌.

كونین‌(93) (1970) شیوه‌ی‌ كار معلمان‌ موفق‌ و ناموفق‌ را در اداره‌ی‌ كلاس‌ موردبررسی‌ قرار داده‌ است‌. به‌نظر او یكی‌ از ویژگی‌های‌ مهم‌ معلم‌ در اداره‌ی‌ كلاس‌ >توجه‌چندبعدی‌<است‌. یعنی‌ این‌كه‌ معلم‌ بتواند فعالیت‌ لحظه‌ به‌لحظه‌ی‌ همه‌ی‌دانش‌آموزان‌ را در كلاس‌ زیر نظر داشته‌ باشد و دانش‌آموزان‌ نیز از این‌ توانایی‌ معلم‌خودآگاهی‌ داشته‌ باشند (صیامی‌، 1379).

بیكر و ستراپ‌ (2000) مهم‌ترین‌ چالش‌های‌ معلمان‌ در مدیریت‌ كلاس‌ درس‌به‌خصوص‌ كلاس‌های‌ پرتعداد را در موارد زیر می‌دانند:

1 - پرداختن‌ به‌دانش‌آموزانی‌ كه‌ توانایی‌های‌ آنان‌ بسیار متفاوت‌ از دیگران‌ است‌.

2 - جلب‌ توجه‌ همه‌ی‌ دانش‌آموزان‌ به‌درس‌

3 - انجام‌ دادن‌ كارهای‌ شفاهی‌ و كارهای‌ گروهی‌

4 - ایجاد یا تقویت‌ انگیزه‌ دانش‌آموزان‌ برای‌ یادگیری‌

5 - نظارت‌ بر رفتار دانش‌آموزان‌

6 - كمك‌ به‌دانش‌آموزان‌ ضعیف‌تر برای‌ همگام‌ كردن‌ آنان‌ با كل‌ كلاس‌

7 - نظارت‌ بر پیشرفت‌ یكایك‌ دانش‌آموزان‌

8 - تصحیح‌ انبوهی‌ از تكالیف‌ نوشتاری‌

معلم‌ به‌مهارت‌ها و فنونی‌ سازمان‌ دهنده‌ نیاز دارد تا شرایط بهینه‌ای‌ را برای‌ تحقق‌یادگیری‌ خلق‌ كند. این‌ مهارت‌ها و فنون‌ در قالب‌ مدیریت‌ كلاس‌ درس‌ می‌گنجد.

ویژگی‌های‌ عمومی‌ معلمان‌ نیز در زمینه‌ی‌ مدیریت‌ مؤثر كلاس‌ تأثیر زیادی‌ دارد.صیامی‌ (1379) به‌نقل‌ از بروفی‌ و پوتنام‌(94) می‌گوید: هر معلم‌ اثربخش‌ باید فردی‌بشاش‌، خوش‌ اخلاق‌، عاطفی‌، برخوردار از سلامت‌ روانی‌ و انطباق‌پذیر باشد. به‌طوردقیق‌تر، معلمان‌ مؤثر و كارا افرادی‌ هستند كه‌ باید بتوانند در لحظه‌های‌ بحرانی‌خونسردی‌ خود را حفظ كنند و بدون‌ اتخاذ موضعی‌ تدافعی‌ یا سلطه‌جویانه‌به‌حرف‌های‌ دانش‌آموزان‌ گوش‌ بدهند و از برخوردهایی‌ كه‌ در آنان‌ مسأله‌ برد وباخت‌ مطرح‌ است‌، بپرهیزند و به‌جای‌ پس‌روی‌، سرزنش‌، آزار و اذیت‌ و دیگرواكنش‌های‌ افراطی‌، موضع‌ حل‌ مسأله‌ را برگزینند.

زمانی‌ (1378) به‌نقل‌ از ایزنر(95) (1982) می‌گوید: برخی‌ از معلمان‌ در هنر معلمی‌استعداد بیشتری‌ دارند، اگرچه‌ ممكن‌ است‌ به‌ضرورت‌ در علم‌ معلمی‌ استعداد خوبی‌نداشته‌ باشند. این‌ معلمان‌ می‌توانند به‌صورتی‌ ماهرانه‌ فضای‌ كلاس‌ را برای‌ یادگیری‌مساعد و آن‌را دل‌انگیز كنند.

معلم‌ باید قادر به‌توصیف‌ دقیق‌ و تخصصی‌ رفتارهایی‌ كه‌ به‌آنها اشاره‌ می‌كند،باشد و روشن‌ نماید كه‌ چگونه‌ دانش‌آموزان‌ می‌توانند الگوی‌ كاربرد رفتارهای‌مطلوب‌ در كلاس‌ باشند (اورستون‌(96)، 1995).

 

راهبردهایی‌ جهت‌ مدیریت‌ مؤثر كلاس‌

معلمان‌ به‌مهارت‌های‌ علمی‌ و فنی‌ خاصی‌ نیاز دارند تا در مدیریت‌ كلاس‌ درس‌موفق‌ شوند. مدیریت‌ كلاس‌ اولین‌ سطح‌ مدیریت‌ آموزشی‌ است‌ و پایه‌ی‌ سطوح‌ بالاترمدیریت‌ محسوب‌ می‌شود.

لاسلت‌ و اسمیت‌(97) (1375) توجه‌ معلمان‌ را نسبت‌ به‌اهمیت‌ مدیریت‌ مؤثر دركلاس‌ نه‌ به‌عنوان‌ صفت‌ ساده‌ای‌ كه‌ هر یك‌ از معلمان‌ آن‌ را دارند، بلكه‌ به‌عنوان‌مجموعه‌ای‌ مركب‌ از مهارت‌، دانش‌ و شناخت‌ كه‌ می‌تواند پرورانده‌ شود، جلب‌می‌نماید و تدریس‌ را دارای‌ چهار جنبه‌ی‌ مدیریت‌، میانجیگری‌، اصلاح‌ و نظارت‌می‌داند.

مرعشی‌ (1371) معتقد است‌: در نظام‌ آموزش‌ و پرورش‌ جدید، زمانی‌ گفته‌می‌شود كلاس‌ خوب‌ اداره‌ شده‌ است‌ كه‌ دانش‌آموزان‌ بتوانند با شركت‌ مؤثر در جریان‌فعالیت‌های‌ آموزشی‌ مطالب‌ درسی‌ را به‌خوبی‌ فرا گیرند و در طراحی‌ و اجرای‌برنامه‌های‌ تحصیلی‌ سهیم‌ باشند و معلم‌ نیز عكس‌العمل‌ فردی‌ و جمعی‌ دانش‌آموزان‌در تنظیم‌ برنامه‌های‌ درسی‌ را مورد توجه‌ قرار دهد.

جهت‌ مدیریت‌ كارآمد كلاس‌ درس‌ توجه‌ به‌موارد زیر می‌تواند سودمند باشد:

1 - توجه‌ به‌فضای‌ كلاس‌

2 - اعمال‌ كنترل‌

3 - پیش‌گیری‌ از وقوع‌ مشكلات‌

4 - تحسین‌ و تشویق‌ در خور و مناسب‌

5 - استفاده‌ از شوخی‌ در مواقع‌ ضروری‌

6 - نظارت‌ دائم‌ بر جریانات‌ كلاس‌

7 - شكل‌دهی‌ محیط یادگیری‌

8 - فعال‌ كردن‌ كلاس‌

9 - ایجاد و تقویت‌ روحیه‌ی‌ آزادمنشی‌

10 - ایجاد زمینه‌ی‌ مساعد برای‌ مدیریت‌ كلاس‌ متكی‌ بر پیش‌گیری‌ (زمانی‌،1378(

یكی‌ دیگر از ویژگی‌های‌ مدیریت‌ مؤثر كلاس‌، مهارت‌ معلم‌ در جالب‌ وچالش‌انگیز كردن‌ موضوع‌ درسی‌ برای‌ دانش‌آموزان‌ است‌. وان‌ تیل‌(98) (1974) بااستناد به‌مطالعه‌ای‌ در مورد معلمان‌ بالتیمور، دریافت‌ كه‌ معلمان‌ موفق‌ در كلاس‌داری‌برای‌ ارائه‌ی‌ موضوع‌ درسی‌ به‌گونه‌ای‌ با نشاط و شورانگیز از رسانه‌های‌ دیداری‌ -شنیداری‌ و تمهیدات‌ مؤثر دیگر استفاده‌ می‌كنند.

وی‌ هم‌چنین‌ نتیجه‌ گرفت‌ كه‌ مدیریت‌ كلاس‌ زمانی‌ ساده‌تر خواهد بود كه‌موضوع‌های‌ درسی‌ با علایق‌ و نیازهای‌ دانش‌آموزان‌ هم‌خوانی‌ داشته‌ باشد (صیامی‌،1379). با توجه‌ به‌مطالب‌ بیان‌ شده‌ در كل‌ مقاله‌، موارد زیر را می‌توان‌ به‌عنوان‌راهبردهایی‌ جهت‌ مدیریت‌ كلاس‌ درس‌ بیان‌ كرد.

توانایی‌ تغییر موضوع‌ صحبت‌ به‌گونه‌ای‌ آرام‌ و منطقی‌ توسط معلم‌، حساسیت‌معلم‌ در مورد توانایی‌ دانش‌آموزان‌ در انجام‌ دادن‌ فعالیت‌های‌ گوناگون‌ در زمان‌های‌متفاوت‌، توجه‌ معلم‌ به‌كل‌ محیط آموزشی‌، توجه‌ به‌شیوه‌ی‌ سازماندهی‌ كلاس‌، توجه‌به‌محیط فیزیكی‌ كلاس‌، تفكر و برنامه‌ریزی‌ برای‌ آموزش‌ مؤثر و مدیریت‌ گروهی‌،تدوین‌ و آموزش‌ اصول‌ و قواعد مربوط به‌كلاس‌، جلب‌ مشاركت‌ اولیای‌ دانش‌آموزان‌به‌همكاری‌ نزدیك‌ در فرایند یاددهی‌ - یادگیری‌، تدوین‌ و به‌كارگیری‌ راهبردهایی‌برای‌ استفاده‌ بهینه‌ از فرصت‌ها در جریان‌ آموزش‌، توجه‌ به‌جلوگیری‌ از بروزمشكلات‌ انضباطی‌، فراگیری‌ روش‌های‌ گوناگون‌ واكنش‌ در برابر مشكلات‌دانش‌آموزان‌، مهارت‌ در فنون‌ ویژه‌ی‌ كلاس‌داری‌، سعی‌ در شناخت‌ بیشتردانش‌آموزان‌، برخورد آرام‌، خونسرد و حرفه‌ای‌ و استفاده‌ از تجربه‌های‌ همكاران‌ وشركت‌ در كلاس‌های‌ ضمن‌ خدمت‌، آموزش‌ مهارت‌های‌ مدیریت‌ كلاس‌ و آشنایی‌ باعلومی‌ نظیر روان‌شناسی‌ كودك‌ و نوجوان‌ و علوم‌ تربیتی‌ و...

در پایان‌ ذكر این‌ نكته‌ نیز لازم‌ است‌ كه‌ برای‌ كنترل‌ كلاس‌ و مدرسه‌ لازم‌ است‌ كه‌معلم‌ با برخی‌ انحراف‌ها كه‌ همیشه‌ سلامت‌ جوانان‌ و بچه‌های‌ هر جامعه‌ را تهدیدمی‌كنند، آشنایی‌ داشته‌ باشند زیرا این‌ مسایل‌ نیز نظم‌ و انضباط و مدیریت‌ كلاس‌ ومدرسه‌ را به‌هم‌ می‌ریزند.

 

نتیجه‌گیری‌

با توجه‌ به‌این‌كه‌ آموزش‌ و یادگیری‌ بیشتر از طریق‌ تعامل‌ بین‌ معلم‌ و فراگیر دركلاس‌ درس‌ اتفاق‌ می‌افتد، شایسته‌ است‌ عوامل‌ مؤثر بر آن‌ از طریق‌ روش‌های‌ علمی‌مورد بررسی‌ قرار گیرد. در مدیریت‌ اثربخش‌ كلاس‌ عوامل‌ مختلفی‌ از جمله‌ وضعیت‌تربیتی‌، عوامل‌ گوناگون‌ فرهنگی‌، پایگاه‌ اجتماعی‌ و اقتصادی‌ دانش‌آموزان‌، تجارب‌قبلی‌ معلم‌، مهارت‌های‌ دانش‌آموزان‌ كلاس‌ و نیز هدف‌های‌ یادگیری‌ مورد توافق‌ معلم‌و دانش‌آموز دخالت‌ دارند.

از جمله‌ نتایجی‌ كه‌ می‌توان‌ از محتوای‌ این‌ مقاله‌ به‌دست‌ آورد این‌ است‌ كه‌نمی‌توان‌ جهت‌ مدیریت‌ كلاس‌ به‌طور صریح‌ و روشن‌ فرمول‌هایی‌ ارائه‌ داد و به‌كارگرفت‌ و سریع‌ به‌نتیجه‌ رسید، بلكه‌ باید متناسب‌ با فضا و جو كلاس‌ و محتوای‌آموزشی‌ و منابع‌ و وسایل‌ آموزشی‌ و شرایط اجتماعی‌، اقتصادی‌، جغرافیایی‌ و...دانش‌آموزان‌ كلاس‌ از راه‌كارهای‌ مختلفی‌ جهت‌ مدیریت‌ كلاس‌ استفاده‌ كرد و به‌این‌موضوع‌ مهم‌ توجه‌ نمود كه‌ سعی‌ شود از بروز مشكلات‌ در كلاس‌ تا حد امكان‌پیش‌گیری‌ گردد و مدیریت‌ كلاس‌ را معادل‌ مفاهیم‌ انضباط یا تدریس‌ صرف‌ ندانست‌.

ایجاد نظم‌ و هماهنگی‌، شرط لازم‌ تدریس‌ موفق‌ است‌. اداره‌ی‌ كلاسی‌ كارآمد ومؤثر یگانه‌ راهی‌ است‌ كه‌ به‌آموزش‌ و یادگیری‌ كارساز و مؤثر ختم‌ می‌شود. ایجادنظم‌ و هماهنگی‌ شرط لازم‌ یك‌ آموزش‌ سودمند است‌، ولی‌ كافی‌ نیست‌.

در پایان‌، شایان‌ ذكر است‌ كه‌ تمام‌ مطالبی‌ كه‌ در این‌ مقاله‌ مطرح‌ شد به‌این‌ منظوربود كه‌ معلمان‌ محیط شاد و فعال‌ و خلاقی‌ را برای‌ آموزش‌ فراهم‌ نمایند و برای‌ كنترل‌كلاس‌ و هم‌چنین‌ افزایش‌ یادگیری‌ باید از روش‌ آموزش‌ مناسب‌ استفاده‌ كرد. معیارنهایی‌ در هر كار آموزشی‌، موفقیت‌ دانش‌آموزان‌ است‌. پس‌ باید محیط كلاس‌ را به‌یك‌محیط جالب‌، مثبت‌ و جذاب‌ تبدیل‌ كرد.

مهناز قربان‌ اسماعیلی‌

طبقه بندی